Γιατί η Σημειωτική;

Κάριν Μπόκλουντ – Λαγοπούλου
Tμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Το 2013 στην Ελλάδα, γιατί να μιλάμε για σημειωτική; Γιατί μια θεωρία που αναπτύχθηκε μαζί με τον Δομισμό, στις δεκαετίες των 1960 και 1970, να μας ενδιαφέρει σήμερα, μετά από μισό αιώνα; Έχει η σημειωτική κάτι να μας διδάξει, κάτι που να μας χρησιμέψει, σήμερα;

Στα 50 χρόνια που μεσολάβησαν από τη δημοσίευση του δοκιμίου Στοιχεία σημειολογίας του Roland Barthes, η σημειωτική έχει δημιουργήσει ένα αυτόνομο επιστημονικό πεδίο. Υπάρχουν μαθήματα σημειωτικής στα πανεπιστήμια − σε κάποια λίγα πανεπιστήμια υπάρχουν και προγράμματα σημειωτικών σπουδών. Κυκλοφορούν περιοδικά και βιβλία με τη λέξη «σημειωτική» στον τίτλο τους. Πρέπει όμως να ομολογήσουμε ότι δεν είναι πολλά.

Ως μεθοδολογία ανάλυσης, όμως, η σημειωτική έχει διεισδύσει σε πολλά άλλα επιστημονικά πεδία, σχεδόν σε όλα τα παραδοσιακά πεδία των επιστημών του ανθρώπου και σε μερικά καινούργια. Επιπλέον, η σημειωτική ήταν από την αρχή δι-επιστημονική: αμφισβητούσε πάντα τα στεγανά ανάμεσα στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Αυτή τη διεπιστημονικότητα την έχει κληροδοτήσει σήμερα σε όλα τα πεδία της μελέτης του πολιτισμού. Δεν είναι μόνο ότι εφαρμόζεται ως μεθοδολογία μέσα σε αυτά τα πεδία, αλλά δημιουργεί συσχετισμούς ανάμεσά τους: λογοτεχνία και τέχνη, ανθρωπολογία και αρχαιολογία, παιδαγωγική και εικόνα, φιλμ και μουσική.

Όμως, το κατά πολύ πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της σημειωτικής – σήμερα ίσως πιο σημαντικό παρά ποτέ − είναι η αποτελεσματικότητά της ως εργαλείου ανάλυσης των ιδεολογικών προϋποθέσεων που θεμελιώνουν όλα τα πολιτισμικά φαινόμενα, από τα σχολικά εγχειρίδια μέχρι την πρωτοποριακή τέχνη. Αφού τα βλέπει όλα ως κείμενα προς ανάλυση, η σημειωτική μεθοδολογία μπορεί να δείξει πώς είναι κατασκευασμένα, ποιους κώδικες αξιοποιούν, πώς τους συσχετίζουν για να δημιουργήσουν το μήνυμα ότι «έτσι είναι ο κόσμος, έτσι είναι ο άνθρωπος, έτσι είναι η πραγματικότητα και έτσι πρέπει να είναι». Μέχρι και σήμερα, η σημειωτική είναι το καλύτερο εργαλείο που έχουμε για την κριτική αποδόμηση των ιδεολογικών κειμένων. Να είναι αυτός ο λόγος που μας λένε ότι είναι ξεπερασμένη;